Klasse, gender en ras

In de geschiedenislessen op de lagere school en in het middelbaar leerden we dat het feodale systeem wreed was. Heren en edellieden waren de baas over het land en over de mensen die er leefden. De horigen of de lijfeigenen moesten zich onderdanig opstellen en het grootste deel van hun arbeid aan hen afstaan onder de vorm van pacht, belasting, tienden en onbetaald werk. We leerden ook dat de 'burgerij', ondernemers en handelaars, de derde stand, een einde aan het feodalisme maakte.

Van Federici heb ik geleerd dat de aftakeling en de ineenstorting van het feodale stelsel niet te danken is aan de opkomst van de burgerij en het kapitalisme maar aan een lange reeks van sociale opstanden vanaf het begin van de 14^de eeuw. Ze werkt die stelling uit in het hoofdstuk met als titel: Sociale bewegingen en politieke crisis in Middeleeuws Europa.

Het kapitalisme is niet het resultaat van een geleidelijke evolutie waarbij de economische krachten, die al in het feodale tijdperk actief waren, tot wasdom zijn gekomen. Het kapitalisme was het antwoord van de feodale heren, handelaren, patriciërs, bisschoppen en paus op een eeuwenoud sociaal conflict dat in het begin van de 14^de eeuw hun macht aan het wankelen bracht.

Waren die mogelijkheden toen werkelijkheid geworden dan was ons de immense vernietiging van mensenlevens en van de natuurlijke omgeving gespaard gebleven want die vernietiging is het resultaat van de voortgang van de kapitalistische verhoudingen in de gehele wereld.

Federici schreef Caliban en de heks in 2004. Is het te verwonderen dat haar werk een zeer grote rol speelt in het boek van Jason Hickel, Minder is meer? Hij schrijft:

Ik kwam deze geschiedenis (de overgang van feodalisme naar kapitalisme) het eerst tegen bij Silvia Federici, Caliban and the Witch. Ik ontleen veel dit hoofdstuk (Hoofdstuk I, Kapitalisme: het scheppingsverhaal) aan haar werk. Minder is meer p. 260.

In de meeste besprekingen van het boek wordt veel aandacht besteed aan de contra-revolutie, geleid door het kapitalisme, die een einde maakte aan de revolutie. Ik wil aandacht geven aan wat ze vertelt over wat die revolutie teweeg had gebracht. Hoe zag die veel belovende 'nieuwe' werkelijkheid eruit. Hoe leefden de mensen na de bevrijding van het feodalisme. Hoe zag het leven eruit nadat deze revolutie er een einde aan had gemaakt.

Om de transitie van het feodalisme naar het kapitalisme te begrijpen moeten we dus kijken naar de strijd, de eisen, de sociale en politieke verzuchtingen van wat zij het proletariaat van het middeleeuwse Europa noemt: keuterboeren, handwerklieden, dagwerkers (dagloners, boerenarbeiders). Het zijn zij die de strijd tegen de feodale macht hebben gevoerd en niet de 'burgerij'.

Om zich te kunnen ontwikkelen moest het kapitalisme de macht van deze sociale revoluties vernietigen. En in het kielzog daarvan de vrouw onderwerpen en herleiden tot een louter reproductief apparaat om zich te verzekeren van voldoende arbeidskracht.

Dat er tussen het feodalisme en het kapitalisme een andere wereld heeft bestaan was voor mij best schokkend. Immers het idee dat het kapitalisme een 'natuurlijke evolutie' is van het feodalisme naar het kapitalisme omdat het kapitalisme een superieure vorm van leven is, is nog altijd algemeen verspreid.

Tijdens de anti-feodale strijd zien we de eerste keer in de Europese geschiedenis, zegt Federici, een volksbeweging van vrouwen die zich verzet tegen de gevestigde orde en deelneemt aan de uitwerking van alternatieve modellen voor het gemeenschapsleven. Federici ontwikkelt haar gedachte rond enkele hoofdlijnen:

1. gender
   1. het in vraag stellen van de heersende seksuele normen;
   2. gelijke verhoudingen tussen vrouwen en mannen;
2. zelfvoorzienend versus primitieve accumulatie
   1. de weigering van erfdienstbaarheden en commerciële verhoudingen:
      De meesten zijn kleine boeren, keuterboeren, die zo goed als zelfvoorzienend zijn.
      Ze doen aan risicospreiding, al kennen ze het woord niet en hebben daarom van alles wat: een koe, wat varkens, kippen en konijnen, een hectare land met groenten en een bongerd met vruchtbomen.

Federici wil aantonen dat er een andere weg mogelijk was geweest dan die van het kapitalisme. Er was een andere toekomst dan die van het kapitalisme mogelijk geweest. En we moeten ons afvragen, zegt ze, waarom deze toekomst geen werkelijkheid is geworden.

De sociale strijd van aan het begin van de 14^de eeuw stond aan de wieg van een sociale orde gebaseerd op een verdeling van de rijkdom en de weigering van hiërarchieën en van het autoritaire gezag.

Maar in plaats van het beloofde land kwamen ziekte, dood, honger en oorlog in de plaats van het feodale stelsel. Vanaf 1348 verspreidde de Zwarte Dood zich als een olievlek over Europa. In 1349 was Vlaanderen aan de beurt. Een derde van de hele Europese bevolking overleefde de pestepidemie niet.

De vier ruiters van de apocalyps door Albrecht Dürer in 1511 uitgebeeld op een gravure. De vier herauten van het nieuwe kapitalistische tijdperk.

De ruiter met een weegschaal in zijn hand is een aanduiding voor voedselschaarste. De ruiter met een zwaard in zijn hand wordt is het symbool van oorlog en massale slachtpartijen. De ruiter met een boog in de hand is onheilsfiguur. Hij staat symbool voor een 'gewone' oorlog die niet zo moorddadig als de oorlog gevoerd door de ruiter met het zwaard (Wikipedia, https://nl.wikipedia.org/wiki/Vier_ruiters_van_de_Apocalyps, geraadpleegd op 15/12/2021).

Ik kan alleen maar akkoord zijn met Federici als ze zegt dat we de pogingen van het middeleeuwse proletariaat om de bestaande orde omver te werpen, ernstig moeten nemen ondanks de mislukking ervan.

De zogenaamde overgang lezen vanuit het standpunt van de middeleeuwse antifeodale strijd werpt een licht op de sociale dynamiek die ten grondslag ligt aan de Engelse 'enclosures' (ontstaan van het prive-eigendom) en de verovering van de Amerika's (Europese kolonisatie). Dan pas, zegt Federici, zullen we de redenen begrijpen waarom de uitroeiing van de heksen en de steeds groter wordende greep van de staat op alle aspecten van de reproductie, tijdens de 16^de en 17^de eeuw de hoeksteen vormden van de primitieve accumulatie.

De opstanden en de strijd tegen het feodalisme in de middeleeuwen werpen licht op de ontwikkeling van de kapitalistische verhoudingen: hun politieke betekenis wordt slechts duidelijk wanneer ze in de bredere context geplaatst worden van de geschiedenis van het lijfeigenschap.

Dat wijst erop dat de strijd voor gelijke rechten van LGBT, vrouwen, mensen die niet blank zijn, van inheemsen en zo voorts, beter niet losmaakt wordt van de historische context waarin die ongelijkheid is ontstaan en voor welk doel die in het leven is geroepen.

Rijkdom vergaren (accumulatie) gebeurt op de rug van een ander. De categorieën van stand (later klassenstrijd), gender en ras worden gebruikt om deze ongelijke verdeling van de rijkdom op te leggen, in stand te houden en te legitimeren.

Om deze onrechtvaardigheid aan te pakken moet je tot de kern van het kapitalistische denken doordringen en niet blijven steken in één van deze categorieën. Ook Dyab Abou Jahjah lijkt in die richting te denken:

Deze demonisering van de identiteit van de meerderheid, terwijl die van de minderheid wordt geromantiseerd, strekt zich uit tot andere maatschappelijke groepen. Niet alleen ‘witte’ identiteit, maar ook ‘mannelijke’ en ‘heteroseksuele’ identiteiten worden binnen het ‘minderheidsidentiteitspolitieke paradigma’ gedefinieerd als zijnde in wezen ‘onderdrukkend’ en kwaadaardig. Terwijl de ‘gekleurde’, ‘vrouwelijke’ en ‘queer’ identiteiten als in wezen ‘onderdrukt’ en goedaardig worden geportretteerd.

Door deze lijn te volgen, bestrijden deze minderheidsidentiteitsactivisten mensen in plaats van structuren. En in plaats van op te roepen tot solidariteit, doen ze aan ‘call-outs’ van wat zij als raciaal en genderbepaald ‘privilege’ beschouwen.

In een artikel in Marianne schrijft Lou Fritel dat het feit dat een vrouw aan het hoofd staat van een bedrijf geen garantie vormt voor een menswaardig HR beleid. Ze vraagt zich af of dit uitglijders van het feminisme zijn of zijn we aan een keerpunt aangekomen:

Lopen de producties van feministische podcasts en nieuwsbrieven in het honderd? Sinds enkele maanden zijn er onthullingen in de pers die de methoden van verschillende onderneemsters in twijfel trekken: "Louie Media", "Nouvelles Écoutes" en nu "Les Glorieuses" en de baas ervan Rebecca Amsellem. Werkdruk, morele intimidatie, financiering door een CAC 40-bedrijf (Cotation Assistée en Continu, is de aandelenindex van de 40 belangrijkste bedrijven op de Franse beurs.)... Moeten we een keerpunt zien op dit gebied dat niettemin inclusieve en egalitaire waarden claimt?

Ter gelegenheid van het verschijnen zijn nieuwe roman Op zoek naar Ramona, zegt schrijver Kader Abdolah in een interview met De Standaard, dat er een nieuwe Hollander aankomt:

Alleen wordt de geschiedenis niet geschreven door degenen die gelijk hebben, maar wel door de duizenden die per boot of te voet Europa binnenstromen en honderden lokale mensen verdringen. Zij willen niet per se naar hier komen, maar zij worden door een externe dynamiek gedreven. Ik begrijp dus de frustratie en de pijn van die vrouw, maar er valt helaas niets aan te doen. We kunnen haar niet helpen.

“Die vrouw moet eruit. Zij moet haar wijk verlaten. Dat is de verandering waarover ik het heb. Die vrouw ergert er zich aan dat haar werk door Marokkanen is ingepalmd, maar niemand kan iets voor haar doen, ook minister-president Mark Rutte niet. Wanneer ze bij de burgemeester te rade gaat, zegt hij dat ze met die mensen moet leren omgaan of dat ze kan verhuizen. Een andere keuze is er niet.

“En zelfs dat is geen echte keuze, want het is overal zo. Je moet je aanpassen, veranderen, integreren dus. Dat is de toekomst van de oude, witte Hollander: hij moet integreren. Hij moet leren genieten van de Turkse cultuur en boodschappen doen in de Turkse supermarkt, waar je voor geen geld lekkere dadels kunt kopen. En zo zal hij kennismaken met nieuwe smaken, nieuwe geluiden en nieuwe overlast.”

De Nederlandse vrouw verliest haar werk omdat een Marokkaan haar werk inpikt. Is die Marokkaan dan geen Nederlander?

Ze moet zich integreren, zegt Kader Abdolah. Als ze eten gaat kopen in de Turkse supermarkt, zoals Kader Abdolah suggereert, krijgt ze dan haar werk terug?

Er zit een groot fatalisme in wat Kader Abdolah zegt. Als wat hij zegt echt onontkoombaar is gaan we helemaal niet in de richting van een middeleeuwse revolutie zoals die wordt beschreven door Federici. Het kapitalisme blijft overeind, wat verandert is de kleur en het geslacht van de consument.

En ook iets tragisch, want zegt Kader Abdolah in hetzelfde interview:

"Wat wil een mens meer dan de plek vinden waar hij zich thuis voelt en gelukkig is?”, vraagt Kader Abdolah me op retorische wijze. “Alleen is die plek blijkbaar moeilijk te vinden. We zijn naar de maan geweest en binnenkort willen we naar Mars. We blijven maar zoeken. En waarom vinden we niets? Omdat we in feite op zoek zijn naar de plek waar we vandaan komen.

Dat hebben we allemaal gemeen, het verlangen naar een plek waar we ons thuis voelen en gelukkig zijn, de Nederlandse vrouw die uit haar wijk gezet wordt en de migranten die hun land moeten verlaten. Maar er is niets aan de te doen. De loop van de geschiedenis ligt vast.

We besluiten met Dyab Abou Jahjah:

Bovendien, in plaats van de nadruk te leggen op de benarde situatie van de gediscrimineerde en het wangedrag van de discriminator(en), wijzen deze activisten en intellectuelen met de vinger naar degenen die niet worden gediscrimineerd, ze veroordelen hun ‘privilege’ en vragen hun er afstand van te nemen. Wat ze niet lijken te begrijpen, is dat niet gediscrimineerd worden geen privilege is. Het is de standaardstatus, en een recht dat iedereen zou moeten genieten. Zo vervreemden ze de gewone blanke mensen van de antidiscriminatiestrijd, en doen het lijken alsof de bedoeling is dat sommigen mensen hun rechten verliezen in plaats van dat alle mensen hun rechten kunnen genieten. De discriminatoren en de elites waar het echte en enige privilege zit, wrijven in hun handen van blijheid.

Bronnen

Artikels

1. Marnix Verplancke, Interview Kader Abdolah: Schrijver Kader Abdolah weet het zeker: ‘Er komt een nieuwe Hollander aan’, 11 december 2021, 15:15

   Kader Abdolah: ‘We zijn allemaal op zoek naar de plak waar we vandaan komen.’Beeld Hilde Harshagen

   Kader Abdolah (67) schreef een boek over het harde Nederland van vandaag, waarmee hij ‘de waarheid van onze tijd’ wil tonen. ‘Geniet ervan dat je land en cultuur aan het veranderen zijn, zo niet ben je een loser.’

2. Lou Fritel, Grand déballage, Marianne, Publié le 13/12/2021 à 17:57
   Bi-media journalist bij Marianne. Ex-stagiair op de cultuurafdeling van Figaro. Afgestudeerd in filosofie en journalistiek. Ze heeft deelgenomen aan de webradio Courants Alternatifs Media (voorheen RadioRP) en aan de totstandkoming van het wetenschappelijke programma "L'Atome de Savoir" op Radio Campus Paris.

3. Ernest Mandel, De theorie van Marx over de oorspronkelijke accumulatie en de industrialisering van de Derde Wereld, 1967
4. Eric Toussaint, Piketty en Marx: twee totaal verschillende visies op kapitaal, SAP, 24/03/2021
5. Dyab Abou Jahjah, Opinie #BlackLivesMatter, ‘We bestrijden racisme niet omdat we er slachtoffer van zijn, wel omdat we ertegen zijn’, De Morgen, 7 juni 2020
   Dyab Abou Jahjah is auteur en antiracismeactivist.

Boeken

Caliban et la sorcière
Femmes, corps et accumulation primitive
Silvia Federici
Verschijningsdatum: 9/03/2017
Uitgeverij: Entremonde, Senonevero
Reeks: La rupture
Nummer in reeks: 19
Afmetingen: 140 mm x 210 mm
Productcode (EAN): 9782940426379

Minder is meer
Hoe degrowth de wereld zal redden
Jason Hickel
Verschijningsdatum: 30/09/2021
Uitgever: Epo, Uitgeverij
Productcode (EAN): 9789462672819